چكيده
ميرزا علي خان معروف به امين الدوله به سال1260هجري قمري(1222هجري شمسي)در تهران متولد شد. وي فرزند ميرزا محمدخان مجدالملك (سينكي لواساني) كه وي خواهر زاده ميرزا آقا خان نوري دومين صدراعظم ناصر الدين شاه بوده است.
امين الدوله خط و انشاء را از پدر آموخت، مقدمات زبان عربي را در تهران آموخته بود. و در سفري كه همراه پدر به بغداد رفت به تكميل زبان عربي و آموزش زبان تركيبي اسلامبولي پرداخت وقتي پدرش مجد الملك به كارپردازي آذربايجان منصوب شد همراه پدر بود. و در آنجا زبان فرانسه را آموخت و همان وقت به آموزش تركي آذربايجان مشغول شد.
پس از مراجعت از بغداد و خدمت در حضور شاه نيابت اول وزارت خارجه در سن نوزده سالگي به او داده شد ضمن نيابت اول جزء پيشخدمتان خاصه شاه گرديد و مفتخر به لقب منشي حضور تا سال1290 ، در سال 1288 مسئوليت چاپارخانه هاي دولتي (پست خانه) به وي محول شد. دو سال بعد ملقب به امين الملك گرديد و احراز وزارت رسائل (رياست دفتر مخصوص شاه) را اخذ نمود. در اولين سفر ناصر الدين شاه به همراه او بود ولي از آلمان برگشت. به خاطر پشتكاري كه داشت در سال 1294 متصدي امور ضرابخانه دولتي تبريز (علاوه بر شغلهاي قبلي) به وي داده شد. يكسال بعد سفير مخصوص شاه به ايتاليا جهت تسليت مرگ ويكتور امانول شد. به دليل لياقت و امانتي كه از ايشان آشكار شد وزارت وظايف و اوقاف نيز بر ساير مشاغل او افزوده گشت. در سال 1299 ملقب به امين الدوله كرد و در سال 1304 منصب رياست مجلس وزراء و دارالشوري كبري كه اعظم مناسب دولتي است به وي محول شد. در سه سفر ملتزم در ركاب ناصرالدين شاه بود، بعد از يك دوره حدودا ده ساله و دوري از سياست مجددا توسط (مظفرالدين شاه) به پيشكاري و وزارت آذربايجان و حامل فرمان و ششمين وليعهدي براي محمدعلي ميرزا شد و در آنجا نيز اقدامهاي فرهنگي انجام داد از جمله افتتاح مدرسه رشديه . در سال 1314 به دستور شاه به تهران آمد. به وي پستهاي زيادي پيشنهاد شد و مدتي وزير اعظم شد و 5 ماه بعد صدراعظم شد (16 صفر يا 15 محرم 1316) 5-1314 وي ناصر الملك را به عنوان وزارت ماليه انتخاب نمود ، همچنين وي هيئت بلژيكي را جهت اقدامات اصلاحي مالي به ايران فراخواند. در سال 1314 بر اثر فشارهايي كه به وي از دربار و مخالفين وارد نمود مجبور به استعفا از صدارت شد با بركناري وي ناصر الملك نيز بركنار گرديد. و چون از صدارت معزول شد به زيارت مكه رفت مدتي در لشت نشاي رشت اقامت نمود تا اينكه شاه او را از ايران اخراج نمود (به داغستان) رفت و او در هنگام سفر به اروپا نامه هاي انتقادآميزي به شاه نوشت پس از مدتي دوري دوباره مظفرالدين شاه نامه محبت آميز، به وي مي نويسد و او به گيلان برمي گردد تا اينكه در لشت نشا در سال 1322 برابر با 1283 هجري شمسي فوت مي كند.
امين الدوله از جمله رجال برجسته عصر قاجار به شمار مي رود به طوري كه افكار و انديشه هاي او در تحولات داخلي‌و خارجي ايران تاثير زيادي داشته است. در مورد او قضاوتهاي متناقض فراواني ارائه شده است به طوري كه از وي دو شخصيت متفاوت يعني اصلاح طلب و محافظه كار ساخته اند. نظر به اهميت شخصيت امين الدوله بر آن شديم تا با يك بررسي‌عميق‌و علمي به دور از هر گونه غرض‌ورزي، هويت واقعي وي را براي صاحبان فكر و انديشه معرفي نماييم.
مقدمه
تحقيق‌در تاريخ معاصر ايران و شناخت شخصيتهاي صحنه هاي مختلف و بازيگران ميدان هاي گوناگون در ارتباط تنگاتنگي با جامعه كنوني ايران است. شايد بتوان گفت اين دوره تاريخ ايران به علت ورود ايران و ايرانيان در سياست جهاني از ويژگيهاي‌خاصي برخورداراست،به ويژه آنكه بررسي زندگي اجتماعي، اقتصادي، سياسي و فرهنگي.... ايرانيان كه در اين مقطع تاريخي دچار دگرگوني‌هايي فراوان مي‌شود و با اقدامهاي شخصيتهاي مهم چون – عباس ميرزا وليعهد و قائم مقام فراهاني–پويه‌هايي گوناگون صورت مي‌گيرد.
اين امر منجر‌به اعزام عده‌اي براي تحصيل به خارج‌و آشنايي‌آنان با پيشرفت‌هاي غرب مي‌شود كه نقش‌هاي نويني‌در‌تاريخ ايران چهره مي بندد و با روي كار آمدن ميرزا تقي خان اميركبير وتلاشهاي موثر اين عنصرلايق‌در مدت‌كوتاه صدر اعظمي‌در عصر‌ناصري پي‌آمدهاي مختلفي‌را سبب مي‌شود،كه نتايج آن دگرگوني جامعه ايران و آغاز شناسايي مردم و بازآفريني‌واقعيتهاي‌نهفته در جامعه است. در‌اين مدخل نوآغاز شده، چهره‌هايي تلاش مي نمايند تا راه و‌رسم امير را پيش‌گيرند و يا عصر او را مورد آزمايش قرار دهند يا جاي پاي او بگذارند و دست كم اين كه در نوشته هاي خود، از آرمانهاي امير سخن گويندو دورانش را ستايش، و آفرينشهاي متعددي او را در جامعه خفته ايران كه به آرامي در حال بيدار شدن است بازگو و تاثير آنها را ارزيابي نمايند.
تاريخ معاصر ايران، مملو از دگرگونيهاي‌سرنوشت‌ساز است، دوران پر آشوب و فتنه آكنده از دخالتهاي بيگانگان‌و اجراي نقشه‌هاي بي باكانه در جهت‌فناي ايران و ايراني بدست خود‌و بيگانه، سياستمداران ايراني زبون، فاقد شخصيت، دست و پا بسته و در خدمت بيگانه، دولتهاي سرسپرده- براي خواسته هاي انگليس و روس– عاملين اجراي سياستهاي آنها شده و در زبوني مردم كوشا و در وابستگي آنها به دولتهاي غرب قدمهاي فراخي برداشته‌و در نتيجه نقش نامطلوب خود را در تاريخ معاصر ايران اجرا و ميراث ناخوشايندي از خود به يادگار گذاشته اند.
تاريخ معاصر ايران را مي توان با شناخت بازيگران آنها بهتر ارزيابي قرار داد و علل و عوامل عقب‌ماندگي ايران را كشف كرد و مورد نقادي و تجربه و تحليل قرار داد و جداي از نقش اول شاهان در اين واپس گرايي، چيزي از نقش اين بازيگران در پشت صحنه ها مخفي نمايد.اوضاع عمومي سياسي و اجتماعي تلاشهاي اصلاح طلبي، تنزل قدرت سياسي، خروج و پرخاش مردم، هيچ يك نتوانست تغيير عمده اي در روي حكمراني بيندازد مگر وزارت يكساله امين الدوله كه جهات مثبت داشت .
اين دوره نيز امتداد همان مرحله تاريخي است با تشديد عوامل سابق – عواملي كه بحران مالي را بار آورد- فشار استعمار اقتصادي و سياسي را افزايش داد. از قدرت معنوي و قدرت مادي حكومت در مقابله با دشواريهاي داخلي و خارجي كاست. از سوي ديگر حركت اجتماعي در جهت تغيير نظام سياسي با ايدئولوژي مشخصي تشكيل يافت همه حكومتهايي كه در اين ده سال روي كار آمدند با بحران مالي دست به گريبان بودند. بعضي از روي اعتقاد به ترقيخواهي و برخي ضرورت در پي نوعي نقشه (رفورم مالي) رفتند و در هر‌حال موثرترين عامل تعيين كننده سرنوشت حكومتها بود.
صدارت ميرزا علي خان امين الدوله بعد از دوره دوري (فترت)وارد عرصه سياست گشت و هواي تازه اي به نام اصلاحات عطر افشاني مي كرد و امين الدوله به عنوان يك ترقي خواه و اصلاح طلب و ارد عرصه حكومتي شد.
مسئله اصلي در اين پژوهش بررسي افكار انديشه ها و احوالات امين الدوله با تكيه بر فعاليتهاي سياسي و انديشه هاي وي مي باشد سعي شده تا افكار و انديشه هاي او واضح تر مورد بررسي قرار گيرد.
مهمترين سوالاتي در اين پژوهش مطرح شده ،از قرار ذيل است :
1- عوامل موفقيت امين الدوله در كسب مقامات و مناسب مهم ديواني چه بوده است ؟
2- مهمترين اقدامات او در چه زمينه هايي بوده است ؟
3- ميزان تاثير پذيري وي از افكار و انديشه هاي متفكران اين دوره در چه حدي بوده است ؟
4- سياست مذهبي وي و نيز رابطه اش با طبقه روحانيون چگونه بوده است ؟
5- نقش وي در فراهم نمودن زمينه براي انقلاب مشروطه تا چه حد بوده است ؟
6- امين الدوله در سياست خارجي خويش از چه خط و مشي سياسي مشخص پيروي مي كرده است ؟
7- افكار و عقايد وي در زمينه حكومت و انواع آن چه بوده و خود ، كدام نوع حكومت را جهت اصلاح جامعه تجويز نموده است ؟
براي يافتن پاسخ اين پرسش ها ناگزير از طرح فرضياتي چند هستيم كه مهمترين آنها عبارتند از :
1- افكار و انديشه هاي غربي در شكل گيري شخصيت سياسي امين الدوله تاثير مستقيم داشته است.
2- افكار اصلاح طلبي و نوگرايي امين الدوله متاثر از شخصيتهاي چون عباس ميرزا، قائم مقام، اميركبير، سپهسالار بوده است.
3- افكار و انديشه هاي امين الدوله در فراهم نمودن بستر فكري انقلاب مشروطيت تاثير داشته است.
4- بي‌توجهي‌امين‌الدوله نسبت‌به‌طبقه روحانيون ناشي از طرفداري‌وي از نظريه جدايي دين از سياست بوده‌است.
5- علت عمده سقوط و عزل امين الدوله از مقام صدارت ، مخالفت وي با نظام استبدادي و طرفداري از مشروطه خواهي بوده است .
كتاب شناسي
در روند تدوين اين پژوهش از منابع و مآخذ متعددي استفاده شده است . در يك تقسيم بندي كلي، اين منابع و مآخذ را مي توان در قالب زير دسته بندي كرد.
الف- منابع داخلي
1- منابع دست اول
2- تحقيقات
ب- منابع خارجي
1- منابع دست اول
2- تحقيقات
منابع دست اول :
قبل از اين اينكه به معرفي اقدام كنيم، لازم به تذكر است كه اساساً نوع نگرش نويسندگان اين گونه منابع نسبت به امين الدوله بسيار متفاوت مي باشد چنانكه عده اي چون ميرزا غلامحسين خان اديب مستوفي ديوان اعلي‌ابن‌مهدي خان بن‌علي‌خان شيرازي، ناظم الاسلام‌كرماني، يحيي دولت آبادي،اعتماد السلطنه، عبد ا.. مستوفي، امين الدوله را مي ستايند و او را به عنوان عامل مهم انساني در ترويج انديشه نوخواهي و آزاد انديشي در اواخر دوره ناصري و مظفري معرفي مي كنند.
در مقابل، احتشام السلطنه(خاطرات احتشام) مهدي قلي‌خان هدايت (مخبر السلطنه خاطرات و‌خطرات) امين‌الدوله را فردي كج انديشي، رشوه خوار و رياكار معرفي مي كنند و مدعي هستند بعضي از اقدام هاي وي چون گسترش معارف، در جهت خودنمائي بوده نه براي نجات مردم و پيشرفت جامعه.
گرچه راجع به شخصيت امين الدوله منابع نسبتا فراواني وجود دارد ، اما به دليل وجود چنين گزارش هاي متناقض، كار پژوهشگر اين موضوع را با مشكل مواجه مي سازد. در ذيل مهمترين منابعي كه در اين پژوهش مورد استفاده قرار گرفته را مورد بررسي قرار مي دهيم :
خاطرات سياسي امين الدوله
اين‌كتاب شرح حالي است از ميرزا علي خان امين الدوله به قلم خود او؛و مانند بسياري از شرح حالهاي ديگر كه به قلم مردان سياسي نگارش مي يابد آئينه اي از اوضاع سياسي زمان مولف است.
آنچه مسلم است اين كتاب يكي‌از مدارك خواندني‌و تاريخي‌عصر ناصري است.كتابي است كه‌گوشه‌هايي چند از زندگاني اجتماعي و درباري آن روزگار را آئينه وار مي نماياناد. هرچند كه كتاب از حسب و بعض عاري نباشد. به همان كيفيت است كه ديگر كتب خاطرات رجال ايران!
امين الدوله كه تا كنون به نام سياستمداري آزاديخواه و متجدد و اهل فضل و قلم شناخته شده است و اينك شرح‌حال خود را به‌سبكي بديع‌در اين‌كتاب بيان مي‌كند و خواننده مي‌تواند از خلال منظورآن كاملا به شخصيت و روحيه وي پي‌برده و اوضاع تاريخي ايران را نيز در دوره ناصرالدين شاه و مظفرالدين شاه باز شناسد. امين الدوله به سال 1260 هجري قمري در تهران متولد و به سال 1322 هجري قمري در لشت نشاء ملك شخصي چشم از جهان فرو بر بست.
